Ο ναός του Αγίου Παντελεήμονα στη Θεσσαλονίκη: αρχιτεκτονική, ζωγραφική και γλυπτός διάκοσμος ; The Church of StPanteleimon in Thessaloniki: architecture, painting, and sculptural decoration

Ο ναός του Αγίου Παντελεήμονα στη Θεσσαλονίκη. Αρχιτεκτονική, ζωγραφική και γλυπτός διάκοσμοςΣτυλιανή Δ. ΒασιλειάδουΟ ναός του Αγίου Παντελεήμονα αποτελεί ένα αινιγματικό μνημείο που από παλιά έχει απασχολήσει την έρευνα. Η ονομασία Άγιος Παντελεήμων για τον ναό είναι γνωστή ήδη από τους περιηγητές του 18ου αι. Στην παρούσα διατριβή υποστηρίζεται ότι ο ναός αποτελεί καθίδρυμα του Θεόδωρου Κεραμέα, έκπτωτου αρχιεπισκόπου Αχρίδας, που ξεκίνησε την ανέγερση της Μονής Χριστού Παντοδυνάμου στη Θεσσαλονίκη σύμφωνα με τη διαθήκη του, με χρονολογία 1284, που διατηρείται στο αρχείο της Μονής Μεγίστης Λαύρας. Η νεότερη ονομασία προήλθε προφανώς από την ηχητική παραφθορά του ονόματος Παντοδύναμος σε Παντελεήμονος. Ο ναός, το μόνο κτήριο που διατηρείται από το συγκρότημα της μονής, ανήκει στον τύπο του σύνθετου τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου, με τρουλαίο νάρθηκα και περιμετρικό περίστωο που έχει ενσωματωμένα δύο παρεκκλήσια. Πλην των παρεκκλησίων η στοά δε διατηρείται. Από τη μελέτη του ίδιου του μνημείου και τις πληροφορίες των παλαιών σχεδίων και φωτογραφιών προκύπτει ότι ο ναός κτίστηκε σε δύο φάσεις: ξεκίνησε να κτίζεται από τον Κεραμέα ως σταυροειδής εγγεγραμμένος με δύο παρεκκλήσια ενσωματωμένα σε ανοικτή κιονοστήρικτη στοά. Μετά τη διακοπή και την επανεκκίνηση των εργασιών, που ακολουθεί τη σύνταξη της διαθήκης στα 1284, έγινε αλλαγή στον σχεδιασμό, τα παρεκκλήσια έγιναν διμερή με τρούλους στο δυτικό τους διαμέρισμα και ο ναός απέκτησε στην ανωδομή άλλους δύο τρούλους στον εγκάρσιο άξονα. Τη χρονολόγηση στα τέλη του 13ου επιβεβαιώνουν στοιχεία όπως οι αναλογίες του σταυρικού πυρήνα, όπου τα στηρίγματα του τρούλου είναι μετατοπισμένα προς τους εξωτερικούς τοίχους, η μεγάλη διάμετρος του τρούλου σε σχέση με τις διαστάσεις του κυρίως ναού, η δομική ανακολουθία στη διαμόρφωση της εξωτερικής στοάς και της εσωτερικής διάρθρωσης του κυρίως ναού καθώς και οι επιμηκυσμένες καθ ύψος αναλογίες του. Ως προς τα μορφολογικά και τυπολογικά του χαρακτηριστικά αντλεί κυρίως από την μεσοβυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική ...